İstanbul’un ‘getto’ları: Kurtuluş ve Moda kime kâfi?

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Fransızca kökenli olan ‘getto’ sözü, son günlerde yine tartışılmaya başlandı. TDK’ye nazaran getto, “Avrupa ülkelerinde Musevilerin istekli olarak yahut zorlanarak yerleştirildikleri ve her türlü ihtiyacını öteki yere gitmeden karşılayabildikleri mahalle, Yahudi mahallesi” olarak tanım ediliyor. Bir öteki tanım de “Bir yerleşim bölgesinin, birebir kentten gelen insanların yerleştiği bölümü” biçiminde.

20 milyonluk İstanbul, kelamlık tarifine uygun halde pek çok gettodan oluşuyor. Kimlik, etnisite, hayat biçimi ve sınıfsal olarak birbirine benzeyen beşerler, çoğunlukla birebir mahallede yaşama eğilimi gösteriyor. Vakitle birer gettoyu andıran bu mahallelerde yaşayanların, bir öbür mahalleye geçme alışkanlığı ya da isteği azalıyor.

Türkiye’deki siyasi iklimin bu duruma tesirini ve bunun mümkün risklerini, Bir Ortada Yaşarız Eğitim ve Toplumsal Araştırmalar Vakfı (BAYETAV) Genel Koordinatörü Ferhat Kentel ve İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Fırat Genç ile konuştuk.

Fırat Genç

‘GETTO’ YERİNE ‘ADACIKLAR’ DEMEYİ DAHA UYGUN BULUYORUM’

Getto sözü, tarihi manada Musevilerin yaşadığı yerleşim yerleri için kullanılıyor. Museviler, duvar ve kapılarla hudutları çizilmiş bu alanda yaşamaya mecbur bırakılıyor. Gettolar, İkinci Dünya Savaşı sırasında da karşımıza çıkıyor. Polonya’da Musevilerin zorla toplandığı bu alanlar, şimdilerde birer müze. Getto sözünün günümüzdeki manasını kazanması da Amerika’da siyahilere uygulanan ayrımcılıklarla oldu. Amerika’da siyahilerin 1965 yılına kadar gündelik ömrün her alanından ayrılması, kentte gettolaşmaya kapı açtı. Siyahilerin ve beyazların yaşadığı mahalleler birbirinden ayrıldı.

Fırat Genç, insanların yaşamaya mecbur tutulduğu bu mahallelerin, getto olarak tanım edilmeye başlandığını hatırlatıyor. Genç, getto kavramını aktüel dinamikleri anlamak için yetersiz bulduğunu belirterek ‘adacıklar’ kavramını kullanmayı tercih ediyor. Bunun sebebini de şu biçimde tanım ediyor: “Her ne kadar birbirine ömür şekilleri itibariyle benzeyen insanların birbirine sokulması, bir ortada yaşaması açısından bir benzerlik olsa da karşı karşıya olduğumuz örneklerde aslında bu türlü bir mecburiyet yok. Hatta bir tıp gönüllülük var. Bu gönüllülük konusunu atlamamak ismine ‘adalar’ ya da ‘adacıklar’ demeyi daha yanlışsız buluyorum.”

İstanbul’u bu nedenle ‘adacıklar topluluğu’ olarak gördüğünü söyleyen Genç, Kurtuluş, Moda, Başakşehir, Çarşamba üzere yerlerin de bu adacıklara dahil olduğundan, hatta güvenlikli sitelerin de kendi içlerinde adacıklar yarattığından bahsediyor.

‘BEYOĞLU’NUN DÖNÜŞÜMÜ SÜRECİ TETİKLEDİ’

Türkiye’deki siyasi iklimin bu adacıklara tesirinin yeni olmadığını hatırlatan Genç, İstanbul’da 1990’lardan bu yana böylesi bir dinamik olduğunu vurguluyor: “Sınıfsal açıdan baktığımızda, en varsıl ve en fakirin birbirinden düzgünce uzaklaştığını, bu kesitlerin mekânsal olarak da birbirinden ayrıştığını 1990’lardan bu yana gözlemlemek mümkün. Ama bu eğilim, günümüzde çok daha açık hale geldi ve pekişti.

2000’li yıllar itibariyle İstanbul’da artan site sayısı 500’ü geçmiş durumda. İmkanı olan aileler, kent merkezini terk etme eğiliminde. Ancak bunlar da kendi içinde kültürel ve siyasal olarak ayrılıyor. Muhafazakarlarla seküler ortasındaki ayrım, kapalı siteler ortasında da mevcut.”

Genç, bu noktada 2000’li yıllarla birlikte Beyoğlu’nda yaşanan dönüşüme özel bir parantez açıyor. Çünkü, siyasi iktidarın Beyoğlu’na yönelik müdahalelerinin , kent merkezinde yaşayanları istekli geri çekilmeye ittiğini anlatıyor. Genç, Beyoğlu’nun geçmişten bu yana kültürel, turistik, ekonomik ve politik bir merkez olduğunu tabir ederek şöyle devam ediyor: “2000’li yıllar itibariyle Beyoğlu, mahallî idarelerin ve siyasetin faal müdahaleleri ile global turizm akımlarına direkt eklemlenmeye başladı. Galataport ya da Haliçport üzere projeler örnek olarak verilebilir. Bu tipten kamu yönetimi eliyle yürütülen ya da kamu yönetiminin kolaylaştırıcı olduğu projeler, tetikleyici bir rol üstleniyor. Yerdeki günlük işleyişi değiştiriyor. Mesela ne oluyor? Talimhane dönüştüğü için Tarlabaşı’nın bir kısmı da turistikleşmeye başlıyor. Oradaki eski yapılar tahminen daha evvel atölye ya da ucuz konut olarak kullanırken otellere, hostellere ya da airbnb meskenlerine dönüşüyor.”

‘KURTULUŞ YA DA MODA BUGÜN BEYOĞLU’NUN FONKSİYONUNU ÜSTLENDİ Mİ?’

Genç, son periyotta Körfez ülkelerinden gelen turist sayısının artması ve buna yönelik tenkitlere ait de şunları söylüyor: “Bugün daha çok Körfez ülkelerinden gelen turistler üzerinden, biraz da üstten bakarak ‘Araplaşma’ diye anılan turistikleşme, aslına bakılırsa çok daha önce Avrupalı turistle başladı. Yani Beyoğlu’ndaki meselelerin, turistin nereden geldiği ile pek ilgisi yok. Turistikleşme neden bir sorun pekala? Zira eş vakitli olarak hayat maliyetlerini artırıyor. Altyapının yetersiz hale gelmesine neden oluyor. Trafiği ağırlaştırıyor, kirliliği arttırıyor. Mağazaların yalnızca turistlere yönelik hizmet vermesine neden oluyor. Esnafı hırçınlaştırıyor ya da kira fiyatlarını üst çekiyor. Sonuçta vakitle bölgenin mevcut sakinlerini dışarıya kusuyor ya da terk etmesine neden oluyor.”

Genç, AK Parti hükümetinin en başından beri Beyoğlu’nun kültürel ve politik merkezini dağıtmayı hedeflediğini belirterek bunun Seyahat ile ivme kazandığını, daha sonra 15 Temmuz darbe teşebbüsü ve daha pek çok olayla hızlandığını anlatıyor. Bu nedenlerle insanların ‘tadının kaçtığını’ tabir eden Genç, Beyoğlu’ndan dağılan bu kitlenin Anadolu yakasında Kadıköy ve etrafına, Avrupa yakasında da Kurtuluş ve Bomonti etrafına dağıldığını söylüyor. Bu kitlenin gittiği yerlere Beyoğlu’nun kültürel ve politik mirasını taşımak istediğini, ancak tam da ‘gönüllü geri çekilme’ hali nedeniyle bunu başaramadığını kaydeden Genç, şu soruyu soruyor: Kurtuluş ya da Moda bugün Beyoğlu’nun fonksiyonunu üstlendi mi?

‘TOPLUMUN BİRLİKTE YAŞAMA İMKANININ ALTI OYULUYOR’

Bu dönüşümün ve istekli geriye çekilme halinin risklerini lisana getiren Genç, toplumun birlikte yaşama imkanının altının oyulduğunu söylüyor. Mekansal olarak ayrışmanın farklı sıkıntıları da beraberinde getirdiğini şu sözlerle tabir ediyor: “Toplumsal kümeler ortasında sorun olmadığını asla söyleyemeyiz ancak tahminen sandığımızdan daha az sorun varken bunları daha büyük yaşamaya başlıyoruz.”

Toplumun farklı bireylerinin müsabaka alanlarının giderek azalmasını bir sorun olarak gördüğünü söyleyen Genç, “Bu biçimde öğrenme ve etkileşme imkanları ortadan kalkıyor. Zira ben daima kendim üzere olanla bir ortada olduğum sürece bu imkanlar daralacak. Farklı bakış açıları ortadan kalkacak. Halbuki bu müsabakalarda, öğrenme ve kendimizi gerçekleştirme imkanımız var.”

Genç, Şişli, Kadıköy, Beşiktaş üzere yerlere istekli çekilenlerin, ‘kendileriyle tıpkı hayat stillerine ve dünya görüşüne sahip olanlarla birlikte yaşama dilekleri nedeniyle, gelirlerine ve toplumsal pozisyonlarına oranla epey yüksek maliyetlere katlanmak zorunda kaldıklarını’ da kelamlarına ekliyor. Emlak piyasasının global tesirlerle dönüştüğünün altını çizen Genç, “Çünkü burada artık yalnızca Türkiyeliler yok. Bunun üzerine bir ekip göçmenler, yabancılar, buraya çalışmak için gelmiş olanlar da ekleniyor. Oteller artıyor. Hasebiyle emlak piyasasındaki rekabet şartları giderek çetinleşiyor. Bu topluluğun bir kısmı kalacak ama bir kısmı da gitmek zorunda kalacak. Gidenlerin yerine yenileri gelecek. Dahası, istekli geri çekilme isteği, yavaş yavaş bu kısımların mevcut sınıfsal pozisyonlarını da yitirme ihtimalini artırıyor.”

Ferhat Kentel

‘İSTANBUL’DAKİ TANSİYONLAR ÜLKE ÇAPINDAKİ KUTUPLAŞMAYI DA BESLEYEBİLİR’

Ferhat Kentel de Türkiye’deki kutuplaştırıcı siyasi iklimin İstanbul üzerinde tesiri olduğunu düşünüyor. Memleketin genel kutuplaşma halinin İstanbul’un tansiyonlarının üzerine eklendiğini belirten Kentel, “Şehrin zenginlik, yoksulluk, erişmek, erişememek temelinde oluşan tansiyonu, Türkiye’nin geçmişten gelen cemaatleşmiş yapılarından ve yüzyıllık vatandaş inşa süreçlerinden kendine lisan buluyor. Beşerler, çabucak aşağı ya da üst mahallede yaşayan öbür beşerlerle farkını yalnızca sınıfsal olarak görme ihtimalini kaybediyorlar; bunun yerine Sünni, Alevi, Türk, Kürt, içki içen, içmeyen, AK Partili, muhalif üzere ayrımlar üzerinden kendilerini yine kuruyorlar. Tasavvur edilmesi çok daha soyut, münasebetiyle gayret etmesi sıkıntı olan sınıfsal yer yerine beşerler ceplerindeki kültürel ve duygusal sermayeler ile dostlarını ve düşmanlarını kurgulayabiliyorlar. Lakin, memleketin genelindeki kutuplaşmaların İstanbul’a yansımasını düşünürken, tahminen bunun zıddı olarak, İstanbul üzere devasa yerleşim yerlerinin ürettiği tansiyonların, ülke çapındaki kutuplaşmaları da besleyebildiğini unutmamak lazım” diye konuşuyor.

Kentel, tüm bunlara karşın İstanbul üzere kentlerin bir ortada olmasa bile yan yana yaşama alışkanlığını kabul etmek zorunda olan insanların kenti olduğunu kelamlarına ekliyor.

‘SINIFSAL FARKLAR YİNE ÜRETİLİYOR’

Kentel’e İstanbul’daki kimi ilçelerden örnek vererek ‘seküler mahalle’ ya da ‘muhafazakar mahalle’ ayrımlarının ortaya çıktığından bahsediyoruz. Bu ayrımların AK Parti öncesi olup olmadığı sorusuna Kentel, Peyami Safa’nın 1931 yılında yazdığı Fatih Harbiye romanı ile karşılık veriyor: “Bu roman yazdığından beri, hatta insan toplulukları kentlerini kurduklarından beri daima vardı. Bu çeşitten semtleri, mahalleleri ayrışmış kentlerin öyküsü sınıflı toplumların kıssasından bağımsız değil. Sınıfın yanı sıra, cemaatleşmiş yapılarda da buna emsal ayrışmış semtleri görmek çok sıradan. Her tertip bir cemaattir ya da her cemaat bir tertiptir. Cemaatlerin içindeki iktidar bağları yabancı olandan, farklı olandan korkar. Osmanlı’daki cemaatlere has semtler bunun en sıradan örneğidir. Lakin yakın tarihimizde, ulus-devletin oluşumundaki nüfus mübadeleleri ve göçler de farklı etnik kümelerin farklı yerlere yerleştirilmeleri ile eski çeşit cemaatleşme tekrar üremiş oldu. Buna ek olarak, çağdaşlaşmaya bağlı olarak ortaya çıkan süratli değişim süreçleri ve göçler de kentlerdeki ayrışmaya yeni bir boyut kattı.”

Zincirleme göç mantığı içinde hemşeri kümelerinin çoğunlukla ‘gecekondu’ olarak isimlendirilen ve kendilerine ilişkin yerlerde hayatına tutunduklarını anlatan Kentel, kentin Kadıköy, Nişantaşı üzere merkezleriyle olan sınıfsal farkları tekrar ürettiğini belirtiyor.

AK Parti’nin ‘bu savaşı’ kazandığını söyleyen Kentel bunu şöyle tabir ediyor: “Bu etraf mahalleler, büyük ölçüde kendi içlerinde besledikleri toplumsal, ekonomik ve kültürel dayanışma ağlarıyla ve kapitalizme savaşarak eklemlendiler. Bu savaş, hayatta kalma savaşıydı ancak temel kültürden beslenen bir sınıf savaşıydı. İşte AK Parti, bu savaşı kazananların partisi oldu. Yani AK Parti mekânsal ayrışma konusunda bir değişim yaratmadı fakat değişimin üzerinde yükselen, değişimi siyasete ve sisteme taşıyan bir parti oldu. Bugün kültürel kimlikler üzerinde yükselmiş bir sınıf hareketi var ve bu hareketin partisi iktidarını kaybetmek istemiyor. Ve daha evvelki iktidar sahipleri karşısında üretmiş olduğu duygusal güç de kentlerdeki mekânsal ayrışmayı daha güçlü bir halde tekrar üretmeye devam ediyor. “

‘BU KADAR GÜÇLÜ BİR TOPLUMU İKİYE İNDİRGEMEK MÜMKÜN DEĞİL’

Cemaatleşmenin bir ortada yaşama kapasitesini önemli halde yıprattığından bahseden Kentel, buna karşın Türkiye’deki toplumların bir ortada yaşama kapasitesi olduğunu anlatıyor: “İnsanlar tıpkı vakitte ve her şeyden evvel toplumsal varlıklardır; birbirleriyle karşılaşarak, tanışarak ve iştiraklerini keşfederek hayatta kalırlar. Toplumlar varlıklarını korumak için buna mecburdur. Bu, Türkiye üzere bir toplumda çok sıkıntı üzere görünse de bir tarafıyla çok kolaydır. Zira beşerler birbirlerine inanç duymak isterler. Bu itimadı verecek bir siyaset lisanı, geçmişte Kürt açılımı sırasında gördüğümüz üzere, bu bir ortada yaşama kapasitesini süratle onarabilir.”

Önümüzdeki lokal seçimleri hatırlattığımız Kentel, seçimin sonucuna nazaran İstanbul ve İstanbullular için nasıl bir gelecek öngördüğünü de şu halde anlatıyor: “Geçtiğimiz seçimlerin ya da önümüzdeki seçimlerin sonucu ne olursa olsun, kutuplaşma ne kadar görünür olursa olsun, içinde yaşadığımız toplum yalnızca bu değil. Alışılmış ki, iktidar sahipleri kutuplaşmayı her vakit için kullanmaya devam edecek ve kazanırlarsa İstanbul’u da bu minvalde şekillendirmeye çalışacaklar. Zira İstanbul bu memleketin kaynaklarının dörtte birini oluşturuyor, bu kaynağı sonuna kadar kullanmak isteyecekler. İşte toplumun bir öbür gerçeği de bu kutuplaştırma eforuna karşı varlığını sürdüren bir kapasite; bir ortada yaşama kapasitesi… Yani kim ne yaparsa yapsın, bu kadar farklı ve varlıklı çeşitliliğe sahip bir toplumu ikiye indirgemek mümkün değil. Önümüzdeki yıllarda da gerginleşen fakat çeşitliliğini kaybetmeyecek bir İstanbul öngörüyorum.”